(IM)POTENCJA ANACHRONIZMU

1.
Rozważając kilka tygodni temu (nie)możliwość nowości w kontekście narracji Blocha Sposoby bycia niewidzialnym, wskazywałem na zasadnicze kłopoty, jakich percepcja ograniczona przez Aktualność doświadcza w kontakcie z Anachronizmem. W odniesieniu do tego zauważyłem, że „nowość radykalna okazuje się czymś niemożliwym (do rozpoznania i uznania). Jej wybuchowa epifania przejść musi bez echa – nawet, a zwłaszcza wtedy, gdy towarzyszyć jej będzie nieziemski grzmot” [por. Anachronizm i Anatopizm. (Nie)możliwość radykalnej nowości]. Wynikła z tego konkluzja, iż figury anachroniczne są przyswajane przez teraźniejszość jedynie stopniowo oraz częściowo, i dopiero rozłożony w czasie proces interpretacji stwarza nadzieję, że zostaną one dogłębnie i empatycznie poznane, a ich Nieprzystawalność do kontekstu, w którym się pojawiły, zyska akceptację ze strony historii.

Oczywiście, wcale nie musi tak być. Często bowiem represyjna inklinacja Aktualności próbuje bez reszty zneutralizować radykalny Anachronizm, całkowicie anihilując jego Niekompatybilność przy pomocy dezinterpretacji ukierunkowanej na upodobnienie anachronicznej figury do otaczającego ją horyzontu.

Sytuację taką w modelowy sposób ukazuje nowela J.G. Ballarda Souvenir [w: idem, Rzeźbiarze chmur, przeł. L. Jęczmyk, Kraków 2010, ss. 137-146]. Oto pewnego ranka po burzy morze wyrzuca na współczesną plażę zwłoki kolosa o archaicznym wyglądzie. Kolos zalega na piasku, ulegając powolnemu rozkładowi. „Jednak mimo to, mimo ciągłego grubienia rysów, olbrzym wciąż jeszcze zachowywał swój wspaniale homerycki wygląd. Gigantyczna szerokość ramion oraz potężne kolumny rąk i nóg nadal przenosiły jego postać w inny wymiar, tak iż wydawał się (…) autentycznym wyobrażeniem któregoś z utopionych argonautów lub bohaterów Odysei” [ibid., s. 142]. Któregoś dnia narrator spostrzega doniosły fakt: lewa ręka olbrzyma została odcięta. „Była to tylko pierwsza z serii kradzieży” [ibid., s. 144]. Po niej mnożą się kolejne. „Prawa ręka i stopa zostały odcięte, wciągnięte na zbocze i odwiezione wozem. Rozpytawszy grupkę ludzi zebranych przy falochronie, dowiedziałem się, że było to dziełem firmy sprzedającej nawozy i producenta pożywki dla bydła” [ibid.]. Tym sposobem anachroniczne ciało zostaje zdekomponowane i pozbawione osobowości skłóconej z zastanym horyzontem. Po kilku amputacjach kadłub przypomina już tylko zwykłe morskie zwierzę — wieloryba albo rekina. Teraźniejszość neutralizuje i utylizuje Anachronizm, wypierając z pamięci jego wyjątkowość, a jednocześnie zużywając go w maksymalnie konwencjonalny sposób. „W kilka miesięcy później, gdy pojawienie się olbrzyma zostało powszechnie zapomniane, w mieście zaczęły się pokazywać różne fragmenty jego rozczłonkowanego ciała” [ibid., s. 145]. Po kilku latach kość ramieniowa pojawia się u wejścia do jednej ze stoczni, dolna szczęka z kolei trafia do muzeum przyrodniczego [por. ibid., s. 146].

W tym procesie neutralizacji-utylizacji — równoznacznym z dezinterpretacją ukierunkowaną na „synchronizowanie” Anachronizmu z konwencjonalnym widnokręgiem — decydującą rolę odgrywa specyficzne umuzealnienie. Jego symbolem staje się los przypadający w udziale przyrodzeniu kolosa. Ląduje ono w objazdowym muzeum osobliwości. „Monumentalny narząd, zadziwiający swoimi rozmiarami i niegdysiejszą potencją, zajmuje osobną gablotę. Ironia polega na tym, że opisano go błędnie jako organ wieloryba i rzeczywiście większość ludzi, nawet ci, którzy pierwsi zobaczyli go wyrzuconego na brzeg po burzy, myśli teraz o olbrzymie, jeżeli w ogóle go pamięta, jako o wielkim zwierzęciu morskim” [ibid.].

2.
J.G. Ballard — wielki mistrz deziluzji — daje Krytykowi Fantazmatycznemu niezapomnianą lekcję. Potencjał Anachronizmu łatwo rozbroić — zdaje się mówić autor Souvenir. Wyobraźnia Aktualności może bez żadnych problemów przykroić anachroniczny korpus do formatu określonego przez Demona Doksy i Ducha Decorum. To lekcja smutna, ale pouczająca.