WIDMO POLEMIKI NIEADEKWATNEJ I NIEUCZCIWEJ

„Widmo Krytykanta krąży nad blogiem Kozaka” – oznajmia Jakub Banasiak. Ja dodać muszę, że razem z nim nad moim blogiem zaczyna krążyć też widmo polemiki retorycznie nieadekwatnej, merytorycznie zaś – nieuczciwej.

Nieadekwatność (retoryczna)

„Widmo Krytykanta krąży nad blogiem Kozaka” – upiera się Banasiak. Czy jednak ta bezwiednie „marksistowska” metafora jest tutaj na miejscu? Byłaby może, gdyby Krytykant uosabiał ducha „solidarności” z „proletariatem”. Banasiak jednak nie łączy się w bólu i gniewie z „wykluczonymi” („wyalienowanymi”) – święcie wszak wierzy, że „proletariat” zasługuje na swój los. Z punktu widzenia Krytykanta problem „wykluczenia” nie istnieje, a trudności w partycypacji nie są bynajmniej wynikiem zwyrodnień „systemu”, lecz przeciwnie – stanowią jego zdrowy „kościec” (czyli racjonalną i wydolną strukturę, w której najlepsi cieszą się największym uznaniem i zarabiają najwięcej, najgorsi natomiast pogodzić się muszą z brakiem prestiżu i pieniędzy).

„Marksistowska” retoryka jest więc w tym kontekście nieadekwatna. Mimo to jednak kusi mnie, żeby powiedzieć, iż widmo Krytykanta krąży nie tylko nad moim blogiem, lecz również nad Polską, a nawet nad Europą, lub wręcz nad całym światem!

Widmo Krytykanta krążące nad światem?! To już przesada! – zakrzykną zwolennicy zdroworozsądkowej stosowności (wśród nich zabraknie jednak samego Banasiaka – wszak jego narcyzm z królewską zaiste dezynwolturą przekracza granice decorum – nasz Jakub I, tytułując mnie „Brutusem”, aspiruje ni mniej ni więcej, tylko do roli Cezara, prowokując tym samym pytania kwestionujące nie tyle pełnię jego władz umysłowych, co raczej – retorycznych).

A zatem przesada? Być może, choć nie do końca. Jeśli bowiem Krytykanta uznamy za jedną z personifikacji ducha artworldu, który kultywuje naiwną wiarę w to, że finansowe i prestiżowe hierarchie są sprawiedliwym odzwierciedleniem hierarchii wartości (artystycznych, intelektualnych etc.), jeśli – powtarzam – Krytykanta uznamy za jedno z wielu wcieleń tej wiary, to okaże się, iż twierdzenie, że wiara ta (czy raczej jej widmo) wciąż krąży nad światem naszej sztuki, wciąż sztuką tą rządzi i nieustannie jej szkodzi, bynajmniej nie będzie przesadne.

W tym kontekście tytuł Banasiakowej polemiki okaże się jak najbardziej stosowny, choć pewnie w sposób niezbyt dla niego samego wygodny – istnieje bowiem niebezpieczeńśtwo, że widmo Krytykanta, usilnie dążące do stygmatyzacji i amputacji „gnomiczności”, stanie się już nie tyle alegorią „zmęczenia rzeczywistością”, co raczej emblematem rozpowszechnionego w artworldzie lekceważenia tejże rzeczywistości oraz personifikacją topornych prób ociosywania jej (przy pomocy niezdarnej retoryki) i przykrajania do naiwnie „nowoczesnych” formatów.

Dyskomfort Krytykanta może znacznie wzrosnąć w przypadku, gdy koniec końców to właśnie dialektyczne „pustosłowie” i barokowe bajdy Kozaka okażą się bliższe owej rzeczywistości niż niezdarne moralizatorstwo Banasiaka (przy czym krytyczne zbliżenie Kozaka z rzeczywistością nie będzie wcale oznaczać „współ-czucia” lub „solidarności”, lecz raczej próbę ironicznego, bezstronnego, nie-moralizatorskiego, a przy tym możliwie jak najbardziej wiernego odzwierciedlenia pełnego zakresu sprzeczności oraz ambiwalencji konstytuujących tę rzeczywistość).

Tyle w kwestii nieadekwatności. Przejdźmy teraz do sprawy znacznie bardziej istotnej…

Nieuczciwość (merytoryczna)

Krytykant podnosi mnie na duchu, wskazując na moją polemiczną uczciwość. Przykro mi, ale nie mogę tego samego powiedzieć o nim - Banasiak bowiem nieuczciwie rekonstruuje moje poglądy. Pisze np.:

„Zapytajmy na czym według Kozaka polegała owa ‘wadliwość’? Gdzie tkwił defekt instytucjonalnej transformacji? I jak należało postąpić – oraz co trzeba zrobić dzisiaj? Niestety, Widma nie dają odpowiedzi na te pytania – poza kilkoma witzami, barwnym językiem, ogólnym biadoleniem i groźnym zadaniem kilku retorycznych pytań, niczego w nich nie znajdziemy. Widma są, by tak rzec, treściowo dość widmowe. Pozostaje pytanie dlaczego Kozak tego nie napisał? Dlaczego nie zamieścił odpowiedzi?”

Gdyby Banasiak grał fair (zamiast dążyć na skróty do retorycznej dyskredytacji oponenta) nie zadawałby tych pytań w odniesieniu do Widm. O tym, jak definiuję „system” i jego wady, jaki jest mój stosunek do owego „systemu”, co trzeba zrobić dzisiaj, na czym opierać strategiczne reformy – o tym wszystkim pisałem przecież wcześniej. Widma były w przeważającej mierze „negatywnym” podsumowaniem minionego roku, w którym to podsumowaniu nie przewidziałem miejsca na powtórkę z programu „pozytywnego” – ten wszakże zarysowałem w tekstach takich jak Dialektyka anachronizmu, Krytyka fantazmatyczna…, Idź na wojnę, Przeciw młodości, Odpowiedź z podziemia. Tam właśnie próbowałem wyjaśnić (na ile mi się powiodło, to inna sprawa) dlaczego za jedną z kluczowych spraw uważam dekonstrukcję figury artysty „młodego” i „naturalnego” (problem „naiwności”, braku „przekory” i treningu „dyskursywnego” w Przeciw młodości), dlaczego nagląca jest konieczność wypracowania odmiennego paradygmatu edukacyjnego (idea instytutów interdyscyplinarnych - Przeciw młodości), co rozumiem pod pojęciem „wspólnoty konwencjonalnego myślenia” i w jaki sposób definiuję jej konstytutywną rolę w świecie sztuki (Przeciw młodości, Odpowiedź z podziemia), na czym polega według mnie partycypacja w „systemie” (Odpowiedź z podziemia), dlaczego niektórym artystom mam za złe tę partycypację, innym zaś nie poczytuję jej za słabość lub hipokryzję (Krytyka kosmetyczna), czemu niezbędny jest powrót do specyficznie pojętej „krytyczności” (Krytyka fantazmatyczna…), etc.

Banasiak o tym chyba nie pamięta. Albo nie chce pamiętać. Woli za to przypisywać mi poglądy, które nigdy nie były moimi poglądami. Tym sposobem dokonuje podstawowego nadużycia, pisząc, co następuje:

„A Kozak? Przynależy do polskiej sztuki? Przynależy. Chciałby wystawiać swoje prace w dobrych galeriach i instytucjach publicznych? Sprzedawać je? Chciałby być reprezentowany przez galerię, która pokazuje swoich artystów na targach NADA w Miami? Gawędzić z kolekcjonerami na ich popularnych blogu? Nie? A jednak to robi. Nie chce, ale musi? Może, może, ale nie dam wiary. Ale jeśli nawet – to co z tego? Cała reszta, która by chciała – coś z nią nie tak? To są niedobre pragnienia? Lepiej nie pokazywać, nie sprzedawać i nie gawędzić? Kozak sprzedając swoje prace na targach ma do rynku dystans w sam raz, ja pisząc o nim – za mały? Dziwaczna jest logika Kozaka: sam konsumuje, innym odmawia. To ma za dużo cholesterolu, powiada. To dla was złe, wierzcie mi – przekonuje mlaskając”.

Powyższe zdania to kłamstwa. Pytam się Banasiaka, gdzie napisałem, że lepiej „nie pokazywać, nie sprzedawać i nie gawędzić (z kolekcjonerami)”? W jakim tekście, w jakiej wypowiedzi zakazywałem artystom partycypacji instytucjonalno-rynkowej? Odpowiedź: w żadnym. Nigdy i nigdzie nie stwierdziłem, że nie należy sprzedawać. Zawsze utrzymywałem, że ważne jest to, CO się sprzedaje, a nie sam akt sprzedaży. Kluczowa jest bowiem różnica między sprzedawaniem sztuki bezproblemowej i lekkostrawnej, a sprzedażą sztuki krytycznej i trudnej.

Tak więc – muszę to powtórzyć - supozycje Banasiaka (Kozak „sam konsumuje, innym odmawia”) są zwykłym kłamstwem.

Co robić w tej sytuacji? Można by oczywiście rozdzierać szaty w katedrze krytycznego etosu i krzycząc „Hańba!”, lamentować nad upadkiem publicznej debaty. Tak pewnie by czynił Banasiak, udając, że wraz ze łzami Skargi ściera także plwocinę ze swego obrażonego oblicza. Wybaczcie, ale ja tak nie zrobię, bo wtedy właśnie straciłbym krytyczną twarz, przyprawiając samemu sobie gębę Syfona (to kazus Banasiaka).

Wolę tę sprawę ująć inaczej i faul Krytykanta uczynić pretekstem do kilku skrótowych (dłuższe nie zmieszczą się w ramach tej polemiki) uwag na temat statusu krytyka instytucjonalno-systemowego.

Otóż Banasiak, kłamiąc na mój temat, wypowiada zarazem – w imieniu wspólnoty konwencjonalnego myślenia - głęboką prawdę o mentalności tejże wspólnoty (choć może należałoby powiedzieć, że prawda ta jest nie tyle wypowiedziana, co raczej implicite przemycona między wierszami Krytykanckich enuncjacji). W myśl tej prawdy krytyk „systemu” musi działać poza nim ponieważ rzekomo tylko na pozycji „outsidera” jest w stanie zachować swą wiarygodność. I tak, krytykując aktualne mechanizmy sprzedaży, sam sprzedawać nie może. Kontestując obowiązujące w chwili obecnej hierarchie, powinien lokować się poza wszelką hierarchią. Negując narzucone tu i teraz zasady partycypacji, sam nie powinien partycypować. Dekonstruując sposoby manipulowania uznaniem, obowiązany jest udawać, że sam osobiście jakiegokolwiek uznania dla swojej pracy w ogóle nie pragnie. Według kodeksu tej pozornie logicznej „etyki” artysta, któremu nie podoba się status quo, nie może w krytykowanych przez siebie instytucjach wystawiać (jeśli zaś wystawia, to jego krytyka staje się niewiarygodna). Artysta ten swoje krytyczne teksty powinien umieszczać w szufladzie, a nie na instytucjonalnym portalu, o swoim niezadowoleniu może coś szepnąć na ucho żonie w alkowie ale, broń boże, nie powinien wyrażać tego niezadowolenia w przestrzeni publicznej. Jeśli może coś gdzieś pokazać i sprzedać, to potem niech siedzi cicho, ewentualnie dziękuje „instytucji” (której, wedle ludzi pokroju Banasiaka, „tak wiele zawdzięcza”), że w ogóle mógł jakoś zaistnieć. Jeśli natomiast zachciewa mu się krytyki, to proszę bardzo, niech krytykuje – byle nie w mainstreamie, byle nie na uniwersyteckiej synekurze…

Gdzie zatem może on krytykować? Na jakich łamach? W jakich galeriach? Czyżby w „drugim Obiegu”; w jakiejś anty-Zachęcie? Pokaż mi proszę, szanowny Jakubie, gdzie jest ów drugi obieg; gdzie jest ta anty-Zachęta? Zaryzykowałbym tezę, że póki co nie ma jej NIGDZIE. Żądasz ode mnie, bym pracował, mówił i pisał Nigdzie? Żebym samego siebie - tylko po to, aby wygodzić Twojej pseudo-etyce - skazywał na niebyt (bo właśnie w niebycie lokuje się ów legitymizujący krytyczną „wiarygodność” systemowy Outside)?

Przykro mi, jeśli Cię zmartwię, ale nic z tego. To nader wygodne (dla takich Afirmantów jak Ty) rozstrzygnięcie nastąpi nieprędko. Nie zepchniesz mnie łatwo na pozycje, których nigdy nie chciałem zajmować i nie sugerowałem, żeby zajęli je inni. Próbuj, ale (niech wolno mi będzie wyrazić pompatyczne życzenie) bądź przy tym uczciwy. Nie kłam, że stylizuję się na „Wykluczonego” - pamiętaj, co nie tak dawno napisałem w Odpowiedzi z podziemia:

„ani scena artystyczna, ani rynek to nie są twierdze, które bym musiał szturmować, albo więzienne lochy. ‘System’, o którym pisałem – owa ‘wspólnota konwencjonalnego myślenia’ – to nie jest totalitarna dyktatura. Dlatego nigdy w swoich tekstach nie używałem słowa ‘bunt’. Nie jestem ‘buntownikiem’ bo nikt mnie nie zniewolił. Nie jestem zamaskowanym agentem – Wallenrodem – bo wcale nie muszę się maskować. Mogę mówić, pisać i pokazywać to, na co mam ochotę (i jeszcze czerpać z tego przyjemność). W tym ‘system’ mi nie przeszkadza, a czasem nawet pomaga. Wspólnota konwencjonalnego myślenia to nie jest zakon krzyżacki zaśrubowany w zbrojach i zamkach, które zmuszony jestem zdobywać albo podstępem się do nich zakradać.

‘System’ to po prostu ‘rynek’ – a zatem także AGORA – to przestrzeń agonu, w której nie tylko konkurują produkty, lecz także ścierają się racje. Ja wierzę, że jestem w stanie przekonać innych do swoich racji. I to właśnie staram się robić. Stopniowo, lecz systematycznie uświadamiać innym uczestnikom wymiany idei, że obecny kształt rynku jest niezadowalający ponieważ promuje się na nim sztukę zbyt grzeczną, bezrefleksyjną i nie podejmującą wielkich tematów (albo podejmującą je w sposób komercyjny i konformistyczny)”

Zakończenie

Na koniec pozostaje jeszcze jedna sprawa - istotna, choć drugorzędna z punktu widzenia tego akurat starcia. Chodzi mianowicie o twierdzenie Banasiaka, że w polskiej sztuce „nie ma żadnego fundamentalnego zaniechania, wielkiego błędu, tym bardziej nieformalnej cenzury czy celowego wykluczenia określonych artystycznych poetyk”. To zarazem nieścisłość i nieprawda. Nieścisłość – ponieważ to, że dziś nie ma cenzury nie wynika bynajmniej z otwartości i światopoglądowo-estetycznego liberalizmu instytucji. Nieobecność cenzury wynika w ogromnej mierze stąd, że polscy artyści nie podejmują dzisiaj działań, które byłyby tak niebezpieczne, że należałoby je cenzurować. Ta niechęć do wybuchowych problemów jest efektem procesu Nieznalskiej, konkretnie zaś – (auto)cenzorskiej reakcji instytucjonalnej na ten proces. Nieprawda zatem, że w rodzimej instytucji sztuki nie ma wykluczonej poetyki – wszak jest nią poetyka krytycznego „bluźnierstwa” i „obrazoburstwa” – do dziś nieobecna w najważniejszych polskich galeriach. Jej nieobecność to efekt „śmierci” sztuki krytycznej. Trzeba przy tym pamiętać, że śmierć ta nie była naturalna, jako że sztuka krytyczna została dużym stopniu „zamordowana” przez tchórzostwo instytucji kapitulujących wobec gróźb ze strony światopoglądowego konserwatyzmu (charakterystycznego zarówno dla prawicy, jak i lewicy).

Istnieje zatem ów fundamentalny błąd polskiej instytucji sztuki - jest nim zaniechanie politycznego radykalizmu. Klęska sztuki krytycznej - spowodowana nie tylko lokalną sytuacją społeczno-polityczną, lecz także regresywnymi tendencjami w artworldzie („renesans” malarstwa) – była dla rodzimej sceny modelową lekcją konformizmu, który w nowym milenium na dobre ukształtował – wraz z modelami sukcesu á la Raster i FGF, oraz modelami kształcenia na Akademiach Sztuk Pięknych - jej modus vivendi.

Powyższe uwagi kończą niniejszy tekst, sygnalizując (zaledwie sygnalizując) jeden z wielu problemów, o których bardziej niż z Bezanem lub Beatą Wąsowską chciałbym rozmawiać z Krytykantem. Rozmowa ta jednak będzie możliwa dopiero wówczas, kiedy Krytykant zacznie szanować standardy polemicznej uczciwości (co zresztą wyjdzie na zdrowie nie tylko jemu, lecz także publicznej debacie).